De complotdenker als dwarsdenker aan de schandpaal

 

Artikel onder het mes: verschenen in Trouw op 30-10-2020

Filosofisch Elftal: Vrijheid van meningsuiting.

Eerst het artikel, daarna de kritiek.

Boekhandelaars beroepen zich op de vrijheid van meningsuiting: hebben ze daarmee gelijk?

De Reclame Code Commissie (RCC) heeft in een paar uur tijd al vele tientallen klachten ontvangen over een spotje voor het omstreden blad Gezond verstand. Het blad, waarin omstreden theorieën over de coronapandemie en de klimaatcrisis worden gedeeld, is vanaf vandaag te koop bij AKO en Bruna.Beeld ANP

In het Filosofisch Elftal legt Trouw een actuele vraag voor aan twee filosofen uit een poule van elf. Deze week: In een paar boekhandels staat sinds deze week een tijdschrift op de planken dat desinformatie en complottheorieën verspreidt. De boekhandelaars beroepen zich op de vrijheid van meningsuiting. Maar hebben ze daarmee het gelijk aan hun kant?

Alexandra van Ditmars29 oktober 2020, 12:47

Ontkomen aan complottheorieën over het coronavirus was al lastig: sociale media staan er vol mee en ze vallen ongevraagd op de deurmat. Maar sinds gisteren staan ze zelfs op de plank bij boekhandels. AKO en Bruna bieden het tijdschrift Gezond verstand aan. Het blad stelt onder andere dat Covid-19 slechts een griep is die door buitenlandse machtshebbers wordt misbruikt om Nederland meer in hun macht te krijgen. Ook van andere complottheorieën is het tijdschrift niet vies. Zo noemt het de klimaatopwarming door menselijk handelen ‘een mythe’, geeft het een alternatieve kijk op 9/11 en ontkent het de moordpoging op de Russische oppositieleider Aleksej Navalny.

 

Bij complottheorieën is er sprake van een spanning tussen vrijheid van meningsuiting en de verspreiding van – mogelijk zeer gevaarlijke – desinformatie. Hoe om te gaan met die spanning? En is het kwalijk als boekhandelaars zo’n blad aanbieden?

“Dit blaadje aanbieden lijkt me op zichzelf niet zo’n probleem”, zegt Paul van Tongeren, emeritus-hoogleraar ethiek in Nijmegen en Leuven. “De algoritmes op sociale media die ons als het ware vastbinden aan wat we eerder gezien en gehoord hebben, zijn veel gevaarlijker. Daardoor komen mensen steeds verder in een tunnelvisie terecht. Een tijdschrift moet je nog bewust oppakken en gaan lezen. Een verantwoordelijke boekhandelaar verkoopt geen lectuur waarvan je kan vermoeden dat die een schadelijke invloed heeft op het gezond verstand. Maar om te zeggen dat hij of zij zich schuldig maakt ten opzichte van plichten jegens klanten gaat mij te ver. De eigen verantwoordelijkheid van klanten kan niet weggenomen worden. Het laat denk ik eerder iets zien over de boekhandelaar in kwestie. Als die alles verkoopt wat verkoopbaar is, toont die dat zijn hoogste waarde de verkoopcijfers zijn, in plaats van een betrouwbaar aanbod of een goede smaak.”

Paul van Tongeren

Goedgepraat

“Zo’n boekhandelaar draagt er anders wel aan bij dat schadelijk gedachtegoed verder verspreid en genormaliseerd wordt”, reageert Fleur Jongepier, docent toegepaste ethiek en onderzoeker aan de Radboud Universiteit. “En dat zorgt er weer voor dat de samenleving verder polariseert. Dat is nogal wat. Vaak wordt dit soort gedrag goedgepraat door te wijzen op de vrijheid van meningsuiting, wat de AKO en Bruna nu ook doen: de meningen in dit tijdschrift zijn niet verboden, dus we kunnen ze verkopen en we moeten ook het complotdenkende publiek bedienen. Maar het feit dat er vrijheid van meningsuiting bestaat, betekent nog niet dat je ook ruimte moet geven aan alle meningen. Je hebt als boekhandelaar op geen enkele manier de plicht om complottheorieën op de plank te zetten. Daarnaast: als iets juridisch is toegestaan, betekent dat nog niet dat het ook moreel te verantwoorden valt. Op basis van de vrijheid van meningsuiting die wij als consumenten en burgers hebben, hebben we een heel goede reden om deze boekhandels sterk te veroordelen en zelfs te boycotten, omdat ze onjuiste feiten verspreiden die schadelijk zijn voor de samenleving als geheel.”

Van Tongeren: “We moeten voorkomen dat we ons blindstaren op feiten in de discussie over desinformatie. Daar zit namelijk het probleem niet. Om complotdenken tegen te gaan, is het van belang onderscheid te maken tussen feiten en betekenis. Dat zijn twee verschillende aspecten van dezelfde gebeurtenis. Neem de huidige pandemie. Een feitelijk aspect daarvan is dat de besmettingscijfers toenemen. Maar die cijfers hebben op zichzelf nog geen betekenis. Pas door ze te interpreteren, bijvoorbeeld als symptoom van iets gevaarlijks, krijgen ze betekenis. De onenigheid tussen complotdenkers en andere mensen zit in de betekenis die in de gebeurtenis ervaren wordt. Complotdenkers genees je niet door de feiten te laten zien. Als iemand denkt dat het neerzetten van 5G-masten en de uitbraak van corona met elkaar te maken hebben, heeft het geen zin om te zeggen dat dit enkel toevallig tegelijkertijd plaatsvond. Je moet kijken welke interpretaties, welke waarderingen achter die opvatting zitten, bijvoorbeeld angst voor de techniek. Daarover kun je dan samen in gesprek gaan: hoe wordt die angst gevoeld? Hoe kun je je daartegen beschermen?

 Discussie over de feiten

“Een mooi voorbeeld hiervan is hoe ic-arts Diederik Gommers in gesprek ging met influencer Famke Louise, nadat zij had gezegd zich niet meer aan de coronaregels te houden. Hij ging niet met haar in discussie over de feiten, maar probeerde erachter te komen waarom ze bepaalde regels zo erg vond. Door in te gaan op de interpretatie die iemand heeft van een bepaalde zaak, kun je echt iets veranderen.”

Jongepier: “Filosoof Quassim Cassam waarschuwt in zijn boek ‘Conspiracy theories’ juist voor het psychologiseren en individualiseren van complotdenkers. Hij wijst erop dat complotdenken vaak samenhangt met politieke ideologie, en dat we de oplossing dus ook niet moeten zoeken op individueel maar op politiek niveau. Het geloof in complottheorieën staat niet op zichzelf, maar hangt samen met een bredere kijk op de wereld. Als naar dat bredere verhaal niet gekeken wordt, kunnen complottheorieën niet ontwricht worden.

“Bij mensen die er complottheorieën op nahouden, moeten we ons afvragen: wat hebben zij eraan, politiek of anderszins, om die theorieën te verdedigen? Wat motiveert hen ideologisch gezien? Zo zijn er groepen mensen die zich door politieke beslissingen, zoals langdurige bezuinigingen, niet gehoord voelen in de maatschappij. Daarnaast zijn er conservatieve politieke leiders die zich richten op deze onzekere, boze burgers – zo duikt Thierry Baudet op bij demonstraties van complotdenkers. Beide groepen hebben politieke redenen om zich te verbinden aan een complottheorie. De neiging om met individuen in gesprek te gaan is groot, maar als het een politiek probleem is dat politici complottheorieën opkloppen en gebruiken als propaganda, moeten we dáár kritisch naar kijken. Bijvoorbeeld door duidelijk te maken dat je als politicus complottheorieën kunt bekritiseren, zonder je ogen te sluiten voor overheidsfalen.” 

De complotdenker als dwarsdenker aan de schandpaal

Door Herman von Pasenov

In Trouw van 30 oktober las ik twee artikelen over complotdenkers en hun theorieën. Bovendien wordt in het ene artikel verwezen naar nog een artikel over complotdenkers. De complotdenker staat midden in de belangstelling en maakt misschien wel deel uit van een complot om de complotdenkers in een kwaad daglicht te stellen. Of is dat een complotgedachte? Trouw is niet de enige krant die het ‘denken in complotten aan de kaak stelt’. Alle kranten die van zichzelf vinden dat ze ertoe doen, benaderen complotdenkers op een manier dat je haast zou denken dat sprake is van een kwaadaardig virus dat zich over de wereld verspreidt.

Het meest recente artikel over de complotdenker, was een vraag-en-antwoordgesprek met twee filosofen. De filosofen werden geacht antwoord te geven op de vraag of boekhandelaren er goed aan doen een blad als Gezond verstand aan te bieden. Dit blad is in de ogen van deze filosofen en vele anderen subversieve literatuur. In de inleiding wordt immers gesteld dat dit blad desinformatie en complottheorieën verspreidt. Het artikel staat bol van ongerijmdheden. Zo is te lezen dat complottheorieën ongevraagd op de deurmat vallen. Hiermee wordt bedoeld dat je deze theorieën overal tegenkomt, maar dat je ze eigenlijk liever niet wilt zien, laat staan lezen. Dat is toch met reclame eveneens het geval. Ik word er voortdurend mee geconfronteerd en ongevraagd. Ik kom ook ongevraagd nieuws tegen. Vervolgens wordt beweerd dat theorieën over Covid-19, de klimaatopwarming en een andere visie op de moordpoging op Aleksej Navalny onjuist zijn. In de rest van het artikel wordt deze stelling nergens onderbouwd. Zowel de redactie van Trouw als de filosofen uit dit elftal gaan ervan uit dat iedereen die het nieuws volgt, automatisch aanneemt dat alles wat er in de kranten staat en via de NPO wordt verspreidt, juist is. Een dergelijke impliciete veronderstelling is te beschouwen als het bespelen van het publiek, een drogreden.

Als we verder lezen, vinden we in de derde alinea de vraag of een boekhandelaar ‘mogelijk zeer gevaarlijke desinformatie’ mag verspreiden. Waarom deze informatie gevaarlijk zou zijn, wordt niet uitgelegd. Onder het kopje ‘Goedgepraat’ stelt Fleur Jongepier dat boekhandelaren een bijdrage leveren aan het verspreiden van schadelijk gedachtegoed met als gevolg dat dergelijk gedachtegoed zou worden genormaliseerd. Ook hier wordt voetstoots aangenomen dat de meerderheid van de krantenlezers het eens is met het idee dat de inhoud van Gezond verstand gevaarlijk is. Fleur trekt hieruit ook nog eens de conclusie dat de samenleving hierdoor polariseert. Uit onderzoek blijkt dat hooguit 20 % van de bevolking niet gelooft in de reguliere media, maar open staat voor de ideeën die Karel van Wolferen en zijn redactie naar voren brengen. (het Parool, 14-08-2020: ‘Uit onderzoek van Ipsos en Nieuwsuur van afgelopen mei blijkt dat 15 procent van de Nederlanders gelooft dat het coronavirus een biologisch wapen is dat is gefabriceerd in een laboratorium’.) Fleur gaat nog een stapje verder en vindt dat bladen die een andere mening verkondigen dan de officiële mening, verboden moeten worden. Zij zegt immers dat boekhandels die deze bladen verkopen moeten worden veroordeeld. Aan het eind van deze alinea doet Fleur een wel hele boude uitspraak: Zij zegt dat boekhandelaren onjuiste feiten verspreiden. Een feit kan niet onjuist zijn, beste Fleur. Een feit is nu eenmaal een feit. Zelfs een mening kan niet onjuist zijn. Een mening is een visie. Kennelijk vindt Fleur dat mensen maar een visie mogen hebben en dat is die van Fleur.

Paul van Tongeren is wat genuanceerder. Hij wil het complotdenken niet verbieden, maar wel bestrijden. Paul beschouwt complotdenkers als zieke mensen. Ik citeer: ‘Complotdenkers genees je niet door de feiten te laten zien’. Een nogal bizarre zin, niet alleen doordat Paul ervan uitgaat dat mensen ziek zijn wanneer ze een andere mening hebben dan die van de gevestigde orde, maar ook doordat Paul uitgaat van het idee dat de feiten die de complotdenker ziet, niet stroken met de werkelijkheid. Volgens Paul is er maar een werkelijkheid en dat is het dogma van deze tijd. Burgers dienen politiek correct te zijn, zijn ze dat niet, dan moeten ze worden genezen. Gelukkig is Paul nog niet zo star, want hij erkent dat er mogelijk interpretatieverschillen bestaan. Feiten zou je op verschillende manieren kunnen interpreteren. Ook hier geldt: een feit is een feit. Daar is geen verschil van mening over mogelijk.  

Mijn conclusie is dat in het bewuste artikel een hoop onzin wordt gespuid. Er is nergens sprake van enige onderbouwing. De complotdenker wordt verketterd. In de ogen van Paul, maar vooral in die van Fleur, is de complotdenker een melaatse, een besmet iemand die we liefst moeten verbannen. De volgende stap is de brandstapel. Voor Fleur bestaat er geen vrijheid van meningsuiting, noch van andere visies dan die van haar en haar partij. Ik vermoed dat die partij D’66 is of Groen Links. Daar is dan ook nog maar weinig verschil tussen.

Vanzelfsprekend heb ik het eerste nummer van Gezond verstand eens opgezocht. Trouw had toch op zijn minst een link kunnen plaatsen naar Gezond verstand. Daarin is te lezen dat er geen onderzoek mag worden gedaan naar de ramp van de Twin towers. Dat is een feit. Nu heb ik daar zelf jaren geleden al eens een boek over gelezen, een boek dat in de ogen van Paul en Fleur subversieve ideeën verspreidt. Ik bekeek ook een lezing (16-04-2015) van ingenieurs die plaatsvond op de T.U. Delft. Zowel Paul als Fleur gelooft dat de Twin Towers daadwerkelijk in elkaar zijn gestort door twee vliegtuigen. Ik noem dat een complottheorie die is verspreid door de overheid. Beide filosofen geloven vermoedelijk ook dat het coronavirus een soort nieuwe pest is die hevig om zich heen grijpt, terwijl er gewoon sprake is van een wat sterker griepvirus dat mensen onder de 70 jaar vrijwel niet ziek maakt. Ik noem dat een complottheorie. Dan de moordaanslag op Navalny. Paul en Valery vinden het blijkbaar heel normaal dat van de ene op de andere dag er vanuit Duitsland een regeringsvliegtuig naar Omsk kan vliegen met een cordon artsen aan boord. Ze hoeven geen visum aan te vragen en ook Navalny hoeft als Russisch staatsburger geen visum aan te vragen om naar Europa te komen. Er is nergens een bewijs gepresenteerd waaruit we kunnen opmaken dat Navalny zou zijn vergiftigd door de Russische regering. We moeten dat als volk maar aannemen. Als Merkel het zegt, zal het wel waar zijn. Dat is wel ongelooflijk naïef. Maar goed, in de ogen van Fleur en Paul en nogal wat anderen is iedereen die niet gelooft wat Merkel of Rutte zegt, een complotdenker. Zei onze minister van Binnenlandse Zaken ook niet ooit iets over de Russen? Kon ze dat daarna aantonen? Nee.  Stel dat er In de V.S. een omstreden opponent woont van de regering Trump en deze zou vergiftigingsverschijnselen vertonen. Zou het dan mogelijk zijn dat er vanuit Rusland van de ene op de andere dag een vliegtuig opstijgt om deze opponent te verplegen in een Moskou’s ziekenhuis? Tenslotte nog de opwarming. Karel van Wolferen zou beweren dat de mens geen rol speelt in de opwarming van de aarde. Als Karel hierover een andere mening heeft dan de politiek correcte mening, is dat toch niet per se gevaarlijk? Dat hij die mening verspreidt, is evenmin gevaarlijk. Mensen kunnen zelf denken en oordelen. Dat er sprake is van opwarming, is een feit. Dat de mens hierin een rol speelt, is evident. In dat opzicht ben ik het wel eens met de gevestigde opvattingen. Je zou wellicht nog kunnen discussiëren over de vraag welk aandeel een mens heeft in die opwarming. Dat lijkt mij een prima discussie. Paul en fleur geloven niet in discussie.

Waarschijnlijk geloven Paul en Fleur eveneens dat Salvador Allende, president van Chili 1970-1973) op een natuurlijke manier aan zijn einde is gekomen en dat de inval in Irak gerechtvaardigd was. Zij geloven niet dat de Nederlandse staat schuldig is aan het financieren van terroristische organisaties, terwijl dat zelfs in de reguliere media te vinden is. Staten schakelen influencers in om het volk doelbewust te manipuleren. Mensen die hiervoor worden betaald door de Nederlandse staat, worden influencers genoemd, zodra ze worden betaald door de Russische staat, zijn het trollen. Vanochtend hoorde ik nog op een nieuwszender dat het verplichte mondkapje onderdeel is van een strategie om mensen te beïnvloeden. Gedragsverandering.  

In de tijd van de Sovjet Unie was iemand die geen geloof hechtte aan de verworvenheden van het Sovjetsysteem, een dissident. Dissidenten werden door het westen alom bejubeld. De dissidenten van het westen worden nu verguisd. Ze worden complotdenkers genoemd, terwijl velen van hen gewoon kritische burgers zijn en niet zomaar alles geloven wat de media ons voorschotelen.

We moeten de vrijheid van meningsuiting hoog houden. Laten we de dialoog aangaan in plaats van de verkettering van andere ideeën. Ik noem deze verkettering abject en middeleeuws. Ik zou niet graag les willen hebben van deze Fleur Jongepier en gelukkig is Paul met pensioen. Dat deze mensen zich filosoof durven noemen, is een blamage. Maar ja, we leven in een cancelcultuur: alle meningen die niet politiek correct zijn, worden verworpen. Ze worden zelfs niet eens meer gefileerd.

Dordrecht, 31-10-2020